એવરત જીવરત: પરિચય
એવરત જીવરત એક ખાસ ગુજરાતી પરંપરા છે, જે લોકોના જીવનમાં ઘણું મહત્વ ધરાવે છે. આ પરંપરા પ્રાચીનકાળથી આપણને પોઈજા સંસ્કૃતિના મહત્વપૂર્ણ અંગ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ લેખમાં, અમે એવરત જીવરતના મહત્વ, તેના આંતરદૃષ્ટિ અને કેવી રીતે કરવું તે વિશે વિગતવાર સમજાવીશું.
એવરત જીવરતનું મહત્વ
એવરત જીવરત ભારતીય સંસ્કૃતિમાં એક અગત્યની પરંપરા છે. એવરત શબ્દનો અર્થ છે “સતત” અને જીવરતનો અર્થ છે “જીવન”. એટલે કે, એવરત જીવરત જીવનને સતત અને સક્રિય બનાવવાનો અવસર છે. એવરત જીવરત ની આ પરંપરા લોકો માટે જીવનને માન અને આનંદ સાથે જીવવાનો માર્ગદર્શન આપે છે.
એવરત જીવરત કેવી રીતે કરવું
1. એવરત જીવરત: તૈયારી
- સ્થળની પસંદગી: એવરત જીવરત માટે, તમારા ઘરના શુભ સ્થળ અથવા પૂજામંડપનો ઉપયોગ કરો.
- સામગ્રીનું સંઘન: આવશ્યક સામગ્રીમાં શુદ્ધ પાનાની ચાદર, વિદિ તુલસીના પાન, પુજાની સામગ્રી (ફૂલ, દૂધ, મીઠાઇ) સામેલ છે.
2. એવરત જીવરત: પૂજા ક્રમ
- ધોણા અને સ્વચ્છતા: તમામ સામગ્રીને શુદ્ધ કરો અને તમારા માટે પવિત્રતા દાખવો.
- પૂજા શરૂ કરો: દરેક ચરણમાં તુલસીના પાનને વ્યવસ્થિત રીતે મૂકો અને ગંગા જયંતિનો મંત્ર ઉચ્ચારો.
- આરતી અને નમસ્કાર: પૂજા દરમ્યાન આરતી કરવી અને દેવતાઓને નમસ્કાર કરવો.
3. એવરત જીવરત: વિશેષ આજ્ઞા
- ફૂલો અને ભોગ: દૈનિક ભોગમાં પાંદડા, ફૂલો અને મીઠાઈઓનો પ્રયોગ કરો.
- સંપ્રાપ્તિ: પૂજા પૂર્ણ કર્યા પછી, ભગવાનના આશીર્વાદને પ્રાપ્ત કરો અને ઉપવાસ કરવો.
4. એવરત જીવરત: ઉજવણી
- સંપ્રદાય: ઘરના સભ્યો સાથે મળીને પૂજાની વિધિની ઉજવણી કરો.
- પ્રસ્તુતિ: ખોરાક અને મીઠાઈ સાથે સ્નેહભેર વધામણું કરો.
એવરત જીવરતનું આધ્યાત્મિક મહત્વ
એવરત જીવરત ભારતીય આધ્યાત્મિકતા સાથે સચોટ રીતે સંકળાયેલું છે. આ પરંપરા આધ્યાત્મિક થવા માટે અને જીવનમાં પુણ્યવાન અનુભવવા માટે માર્ગદર્શન આપે છે. પૂજા અને આરતીનું નિયમિત પ્રયોગ મન, શરીર, અને આત્મા માટે પોષણરૂપ છે.
એવરત જીવરત વ્રત
નવી પરણેલી વહુ પરણ્યા પછી પહેલા અષાઢ વદ તેરશથી આ વ્રત લે અને અમાસને દિવસે પૂરું કરે છે. એ દિવસે સવારે વહેલા ઊઠી, નાહી-ધોઈ એવરત-જીવરત નામની દેવીઓનું પૂજન કરે છે. દિવસે માત્ર ફળફળાદિ ખાઈને રાત્રે જાગરણ કરે છે. આ રીતે વ્રત પાંચ વર્ષ સુધી કર્યા પછી ઉજવાય છે. એ વખતે પાંચ કે સાત બ્રાહ્મણોને જમાડી યથાશક્તિ દાન આપવું. આ વ્રત પતિના દીર્ધાયુ માટે છે.
એક ગામમાં બ્રાહ્મણ અને બ્રાહ્મણી રહેતાં હતાં. બ્રાહ્મણ જ્ઞાની અને ધાર્મિક હતો. તેઓ બધી વાતે સુખી હતાં, પણ તેમને એક વાતની ખોટ હતી. તેમને શેર-માટીની ખોટ હતી. એમને કોઈ સંતાન હતું નહિ.
આ વાતથી તેઓ ખૂબ જ દુ:ખી રહેતાં. એક દિવસ બ્રાહ્મણે વિચાર્યું કે ‘આમ ઘરમાં બેઠાં બેઠાં દુઃખી થવાથી કાંઈ વળવાનું નથી. લાવ, હું બધી ચિંતા છોડી દઈ, શંકર ભગવાનને રીઝવું.’
તે તો આવો નિર્ણય કરી જંગલ તરફ ચાલી નીકળ્યો. તે ચાલતો ચાલતો ઘોર જંગલમાં આવ્યો. ત્યાં તેણે એક મહાદેવનું મંદિર જોયું. આ મંદિરમાં કોઈ આવ-જાવ કરતું નહિ, તેથી બ્રાહ્મણે અહીં બેસીને જ તપ કરવાનું વિચાર્યું.
બ્રાહ્મણે પ્રથમ તો આખું મંદિર સાફસૂફ કરી દીધું, પછી ભગવાન શંકરની પૂજા કરવા બેસી ગયો. તેણે સતત છ દિવસ સુધી કઠોર તપ કર્યું, છતાં ભગવાન શંકર પ્રસન્ન ન થયા. એ દરમિયાન એક પારધી બકરું લઈને ત્યાં આવી ચડ્યો. તેણે ‘જય ભોલેનાથ !’ કહીને બકરાના ગળા ઉપર તલવારનો ઘા ઝીંકી દીધો.
પારધીનું આવું અધમ કૃત્ય જોઈને ભગવાન શંકર પ્રસન્ન થયા અને બોલ્યા : “હે પારધી ! તારે શું જોઈએ છે ?!”
“પ્રભુ ! મારે સાત પુત્રો જોઈએ છે.”
“તથાસ્તુ ! તને સાત દીકરા થશે.”
પારધી તો વરદાન લઈને ચાલ્યો ગયો.
આ જોઈ બ્રાહ્મણ આશ્ચર્ય પામ્યો. તે વિચારવા લાગ્યો કે ‘હું સતત છ દિવસથી ભૂખ્યો-તરસ્યો તપ કરું છું, છતાં ભગવાન શંકર પ્રસન્ન થતાં નથી અને આ પારધીએ એક નિર્દોષ પ્રાણીનો જીવ લીધો, તો ભગવાન શંકર તરત પ્રસન્ન થયા. શું ભગવાનના ઘરે પણ અન્યાય જ છે ?’
આવો અન્યાય જોઈ બ્રાહ્મણે મહાદેવજીના શિવલિંગ ઉપર માથું પછાડી મરી જવાનો નિર્ણય કર્યો. બ્રાહ્મણ જેવું માથું પછાડવા જાય છે. ત્યાં ભગવાન શંકર પ્રગટ થયા અને બોલ્યા :
”હે બ્રાહ્મણ ! મારા શિવલિંગે માથું પછાડી તું શા માટે આપઘાત કરે છે ? બોલ તારે શું જોઈએ છે ?”
બ્રાહ્મણ કહ્યું : “હે પ્રભુ ! હું નિત્ય તમારી સેવા કરું છું છતાં મારે ઘેર પારણું નહિ અને પેલા પારધીને એક ઘડીમાંસાત છોકરા !”
10 દિવસ દશામાનું વ્રત કથા ગુજરાતી માં
ભગવાને બ્રાહ્મણને શાંત કર્યો અને બોલ્યા : “જો છાણનો પોદળો, તેમાં કેટલા કીડા ખદબદે છે ? પારધીને પેલો છોકરા આપ્યા, પણ એવા જાણજે, જા ! તને હું એક જ દીકરો આપીશ, પણ તું એને પૂરું ભણાવજે, ને તે પૂરું ભણી રહે પછ જ એને પરણાવજે ! એ પહેલાં તેનાં લગ્ન કરીશ નહિ.”
“સારું” કહી બ્રાહ્મણ તો પોતાને ઘેર ગયો. થોડા દિવસમાં બ્રાહ્મણીને ગર્ભ રહ્યો. પૂરા નવ માસે તેણે રૂપાળા દીકરાને જન્મ આપ્યો. દીકરો દિવસે દિવસે મોટો થવા લાગ્યો.
છોકરો પાંચ વર્ષનો થયો, એટલે બ્રાહ્મણે તેને નિશાળે મૂક્યો. એ છોકરો ભણવામાં ખૂબ જ હોશિયાર. તે એકવાર વાંચે ને આખો પાઠ એને મોઢે થઈ જાય.
ધીરે ધીરે છોકરો મોટો થવા લાગ્યો. તે બાર વરસનો થયો કે ગામે ગામેથી એનાં માંગાં આવવાં માંડ્યાં. આ જોઈ બ્રાહ્મણ- બ્રાહ્મણી હરખાઈ ઊઠ્યાં. હરખમાં ને હરખમાં તેઓ ભગવાન શંકરે આપેલી શરત પણ ભૂલી ગયા. છોકરાનો અભ્યાસ હજી પૂરો થયો નહોતો.
બ્રાહ્મણે તો સારી છોકરી જોઈ સગપણ નક્કી કરી નાખ્યું અને સારું મૂહૂર્ત જોઈ લગ્ન પણ લઈ લીધાં. તેણે સગા- સંબંધીઓને તૈડાવી જાન જોડી, ઊપડ્યા વેવાઈને ઘેર.
ત્રણ દિવસ પછી લગ્ન પતાવીને કન્યાને લઈ જાન પાછી ફરી. રસ્તામાં પવનનું ભારે તોફાન થયું. આકાશમાં વાદળાં ચડી આવ્યાં અને વીજળીનો ગડગડાટ થવા લાગ્યો. જોત જોતામાં તો મુશળધાર વરસાદ તૂટી પડ્યો. વરસાદનાં પાણીમાં બળદ ચાલતા બંધ થઈ ગયા, એટલે આખી જાન નીચે ઊતરી એક મોટા ઘટાદાર ઝાડની નીચે રોકાઈ ગઈ.
એવામાં વરરાજાને કંઈક કરડ્યું અને એક ભયંકર ચીસ પાડી. વરસાદમાં કોઈને કાંઈ દેખાયું નહિ. એક મોટો કાળોતરો નાગ સડસડાટ દૂર જતો દેખાયો.
થોડીવારમાં તો વરરાજાનું આખું શરીર લીલુંછમ થઈ ગયું. આંખો ફાટી ગઈ, મોઢામાં ફીણ આવ્યાં અને વરરાજાનું પ્રાણ-પંખેરું ઊડી ગયું.
જાનૈયાઓમાં રોકકળ શરૂ થઈ ગઈ. બ્રાહ્મણ—બ્રાહ્મણી તો હૈયાફાટ રુદન કરવા લાગ્યાં. છેવટે બધાંએ સમજાવીને તેમને માંડ માંડ શાંત રાખ્યાં. “અંધારામાં વધુ વાર રોકાવામાં જોખમ છે. શબની વ્યવસ્થા કાલે સવારે કરીશું.” આમ કહી બધાં બ્રાહ્મણ—બ્રાહ્મણીને આગળ કરી રડતાં-રડતાં ચાલતાં થયાં. પરંતુ વહુ તેમની સાથે ગઈ નહિ. તે તો શબની પાસે બેસી રહી. બધાએ તેને ઘણી સમજાવી, છતાં તે એકની બે ન થઈ. તે તો પતિના માથાને પોતાના ખોળામાં લઈને રાતના ઘનઘોર અંધારામાં વરસતા વરસાદમાં ભીંજાતી બેઠી. તેણે વિચાર્યું કે, ‘મારા જીવની તો મને પડી નથી, પણ મારા પતિના શબને વાઘ-દીપડા ખેંચી જશે તો તેની અવગતિ થશે.’
બધા જાનૈયાઓ ચાલ્યા ગયા, એટલે વહુએ પોતાના પતિના શબને ખભા ઉપર ઉપાડી, પડતી—આખડતી ચાલવા લાગી. એવામાં વીજળીના ચમકારે તેણે નજીકમાં એક મહાદેવજીનું દહેરું જોયું. તે તો શબને લઈ દેહરીમાં પેઠી અને અંદરથી સાંકળ ભીડી દીધી.
મધરાત થતાં એવરતમા આવ્યાં. જુએ છે તો દેહરું બંધ અને અંદરથી સાંકળ ભીડેલી! એવરતમા બોલ્યાં : “મારા દેહરામાં કોણ છે ? ભૂત છે કે પ્રેત છે ?”
વહુ તો બિચારી ધ્રૂજવા લાગી. ધ્રૂજતાં ધ્રૂજતાં તેણે બારણું ઉઘાડ્યું. એવરતમાને જોતાં જ વહુ બોલી: “મા ! હું ભૂત નથી કે પ્રેત નથી, હું એક દુખિયારી સ્ત્રી છું. દુ:ખની મારી આપને શરણે આવી છું. પરણીને આવતાં મારા પતિને સાપ કરડ્યો માતાજી ! મારા પતિને જીવતો કરો.”
એવરતમા બોલ્યાં : “જો તું મારું કહ્યું માનીશ, તો હું તારા પતિને જીવતો કરું.”
વહુએ કહ્યું : “મા ! તમે જે કહેશો તે કરીશ.” એમ કહેતાં જ શબે એક પડખું ફર્યું.
થોડીવાર થતાં ત્યાં જીવરતમાં આવ્યાં. તેમણે દહેરાના બારણા બંધ જોઈ બોલ્યા: “મારા દહેરામાં કોણ છે ? ભૂત કે પ્રેત છે ?” છે
વહુએ બારણા ઉઘાડડ્યા. જીવરતમાને જોતાં તે બોલી : “મા ! હું ભૂત નથી કે પ્રેત નથી, એક દુખિયારી સ્ત્રી છું. મારા પતિના શબની રખેવાળી કરું છું. મા ! મારા પતિને સજીવન કરો.”
જીવરતમા બોલ્યાં : “તારા પતિને સજીવન કરું, પણ તું મારું કહ્યું કરીશ ?”
વહુએ ‘હા’ કહેતાં શબે બીજુ પડખું ફેરવ્યું.
થોડીવાર થતાં જયામા આવ્યા. તેમણે પણ વહુને એવું જ કહ્યું, ત્યારે વહુએ પણ ‘હા’ ભણી, એટલે શબમાં શ્વાસ ચાલતો થયો.
છેલ્લે પહોરે વિજયામા આવ્યાં. એમણે પણ વહુને પોતાના કહ્યા પ્રમાણે કરવાં નું વચન, એટલે વિજયમાં એ પાણી ભરી ને મૃતદેહ પર અંજલિ છાંટી. ત્યાં તો વરરાજા આળસ મરડીને ઉભા થયા. વહુ તો હરખ માં ગાંડીઘેલી બની ગઈ.
વરે કહ્યું : આપણે બંને અહીં ક્યાંથી આવ્યાં ? બીજા જાનૈયાઓ ક્યાં ગયા ?”
એટલે વહુ એ માંડીને બધી વાત કરી.
પછી વર કહે: “મને તો ખૂબ ભૂખ-તરસ લાગી છે.” વહુ તો દોડતી મંદિરની વાડીમાંથી ફળ લઈ આવી અને મંદિરના કૂવામાંથી પાણી લઈ આવી. પછી બંને જણાએ ફળ ખાઈ, ધરાઈને પાણી પીધું.
વર-વહુ બંને જણાં મંદિરને ઓટલે બેસી વાતો કરવા લાગ્યાં, ત્યાં ગામના ગોવાળો ગાયો-ભેંસો લઈને ચારવા નીકળ્યા. તેમની નજર ઓટલે બેઠેલાં વર-વહુ પર પડી. તે તો અચરજ પામ્યા. તેમને થયું : ‘અરે ! આ વરનાં મા-બાપ તો ગામમાં રોકકળ કરે છે અને અહીં તો આ બે જણાં બેઠાં વાતો કરે છે.’
ગોવાળો તો તરત જ ગામમાં જઈ વરનાં મા-બાપને ખબર આપી. બધાએ રોકકળ કરવાનું બંધ કર્યું. પછી આ વાતની ખાતરી કરવા છાનામાના તપાસ કરી, તો તે વાત સત્ય નીકળી. વરનાં મા—-બાપ તો પોતાના દીકરાને સજીવન થયેલો જાણી રાજી-રાજી થઈ ગયા. તેમણે જાન જોડીને વરકન્યાના સામૈયા કર્યા.
ધીરે ધીરે સમય પસાર થવા લાગ્યો. બ્રાહ્મણ-બ્રાહ્મણી અને તેમનો દીકરો-વહુ ચારેય જણાં આનંદથી દિવસો પસાર કરવા લાગ્યા.
બે-ત્રણ વરસ બાદ વહુએ એક રૂપાળા દીકરાને જન્મ આપ્યો. મધરાત થઈ કે એવરતમા આવ્યાં. તેઓ બોલ્યાં :
“વહુ, મને આપેલું વચન તને યાદ છે કે નહિ?”
“હા માતાજી ! યાદ છે.”
“તો લાવ ! તારો દીકરો મને આપી દે.”
વહુએ તો દીકરો લઈ બાળોતિયામાં વીંટીને એવરતમાને આપી દીધો. માતાજી તો દીકરાને લઈને અલોપ થઈ ગયાં. સવારે ઊઠીને સાસુએ ઘોડિયામાં જોયું તો છોકરો ન મળે ! સાસુએ પૂછ્યું : “અલી વહુ ! છોકરો ક્યાં ગયો ?”
વહુએ કહ્યું : “મને ખબર નથી..”
સાસુને વહેમ ગયો કે ‘વહુ એકલી જંગલમાં રહેલી અને પોતાના મેરી ગયેલ પતિને સજીવન કરેલો, માટે નક્કી એના જ કોઈ કારસ્તાન હોવા જોઈએ.’
છોકરો ગુમ થવાના સમાચાર આખા ગામમાં ફેલાઈ ગયા. આખા ગામમાં હાહાકાર વરતાય ગયો.
સમય જતાં તે વાત ભુલાઈ ગઈ. વહુને બીજી વાર મહિના રહ્યા. બીજી વાર વહુએ દીકરાને જન્મ આપ્યો. આ વખતે જીવરતમા આવીને દીકરાને લઈ ગયા.
સાસુને થયું કે ‘નક્કી મારી આ વહુ કોઈ ચૂડેલ છે, તે જ આ છોકરા ખાઈ ગઈ.’
ત્રીજી વાર પણ વહુએ દીકરાને જન્મ આપ્યો. આ વખતે તો સાસુમા લાકડી લઈને આખી રાત ચોકી કરતાં રહ્યાં. મધરાત થતાં જયામા આવ્યાં. તેમણે સાસુમાને ઊંઘાડી દીધાં અને વહુ પાસેથી બાળક લઈને અલોપ થઈ ગયાં.
સવાર થતાં સાસુમાની આંખ ઊઘડી, તેમણે ઘોડિયામાં જોયું તો દીકરો ન મળે. સાસુમા તો વહુને ગમે તેવા શબ્દો બોલવા લાગી. ધીરે ધીરે આ વાત રાજાના કાને પડી. તેમણે આ બાબતે તપાસ કરવાનું વિચાર્યું.
ચોથી વાર વહુએ ફરી દીકરાને જન્મ આપ્યો. ડોશીમાએ તરત જ રાજાને આ વાતની ખબર આપી. રાજા પોતે ખુલ્લી તલવાર લઈ ઘોડિયા પાસે ચોકી કરતા બેઠા.
મધરાત થતાં વિજયામાં આવ્યાં. દર વખતની જેમ વિજયામાએ પણ રાજાને ઊંઘાડી દીધો અને બાળકને લઈ અલોપ થઈ ગયાં. વહુ બિચારી શરત પ્રમાણે માતાજીને છોકરો આપી દીધો.
સવાર થતાં સજાએ ઊઠીને ઘોડિયામાં જોયું તો છોકરો ન મળે. રાજા પણ અચંબામાં મુકાઈ ગયા. સાસુમા તો માથું ને પેટ બેય કૂટવા માંડ્યાં અને કહેવા લાગ્યાં : “ચૂડેલ ! તું તો મારા ચાર-ચાર દીકરા ખાઈ ગઈ તોય ધરાતી નથી.”
આમ કહેતાં કહેતાં વહુને મારવા લાગ્યા. પણ વહુ બિચારી શું બોલે ? તે તો મૂંગી જ રહી.
પાંચમી વાર વહુને દિવસો રહ્યા. આ વખતે દીકરીને જન્મ આપ્યો. સવાર થતાં સાસુમાએ જોયું તો દીકરી જીવતી રહી. દીકરીને કોઈ લઈ ગયું નહિ.
‘એટલે વહુએ કહ્યું: “બા! મારે ગોરાણી જમાડવી છે. આજે મારું વ્રત પૂરું થયું છે.”
સાસુ તો રાતીપીળી થઈ ગઈ ને બોલી : “તને ફાવે તેમ કર. મને કાંઈ પૂછીશ નહિ.
વહુ તો સવારે નાહી ધોઈ દેહરામાં ગઈ. ચારે દેવીઓને- ચાંલ્લા કર્યા અને બોલી: “એવરતમા, જીવરતમા, જયામા, વિજયામા ! ચારે બહેનો મારે ત્યાં ગોરાણીઓ થઈને જમવા આવજો.”
સાંજ થતાં જ્યારે માતાજી જમવા પધાર્યાં. માતાજી જમવા બેઠાં ત્યાં તો ઘોડિયામાં પેલી છોકરી રડી, એટલે માતાજીએ પૂછ્યું : “દીકરી ! કેમ રડે છે ?”
“સૌને બબ્બે ભાઈ અને મારે તો એકેય ભાઈ નહિ.”
“અરે બેટી ! તારે તો ચાર-ચાર ભાઈ છે, જો આ રહ્યા.”
આ કહી ચારેય માતાજીએ એક-એક ભાઈ પાછો આપ્યો આમ અને સૌને દીર્ઘાયુષના આશીર્વાદ આપી ચાલ્યાં ગયાં.
સાસુ તો આ જોઈ અચરજ પામી. તે તો પોતાની વહુને ડાકણ માનતી હતી, પરંતુ આ બધું માતાજીનું કામ હતું. સાસુમાએ વહુની માફી માગી. વહુ તો ચારે દીકરા જોઈ રાજી રાજી થઈ ગઈ. વહુએ પોતાના પતિને બચાવવા માટે ચાર-ચાર દીકરાનો ભોગ આપેલો. આજે માતાજીની કૃપાથી જ તેને ચાર-ચાર દીકરા પાછા મળ્યા. આખા ગામમાં આ વાત ફલાઈ ગઈ. બધાં વહુનાં વખાણ કરવા માંડ્યા.
હે એવરતમા ! જીવરતમા ! જયામા ! વિજયામા ! તમે જેવા આ પરણેલી વહુને ફળ્યાં, તેવાં એવરત જીવરત વ્રત કરનાર સૌને ફળજો !
એવરત જીવરત: નિષ્કર્ષ
એવરત જીવરત માત્ર એક પરંપરા નથી, પરંતુ એ આપણને જીવન જીવવાની નવી રીતે સમજાવતું માર્ગદર્શન છે. તેના દ્વારા, આપણે જીવનને અનંત આનંદ અને તૃપ્તિ સાથે જીવી શકીએ છીએ. આ પરંપરા અમારાં સંસ્કાર અને ધરોહરનું એક અગત્યનું અંગ છે, દરેક વ્યક્તિએ એવરત જીવરત ને આપણી પેઢી સાથે જોડાણ અને પ્રેરણા માટે જાળવવું જોઈએ.